DURUTLAR (DÖRTLER)

Sevgili dostum Davut Yücel (Durut) için...
n_marmar

Durutlar, Kuman-Kıpçak-Kanglı boylar konfederasyonuna dahil önemli boylardan biri olmuştur. Rus vekayinameleri ile Memlüklü dönemi Mısır kaynaklarında bunlardan Durut, Dört ve Dörüt olarak söz edilmektedir (Polnoe Sobranie Russkix Letopisey, II, s. 342; Raşideddin, Cami et-Tevarih, A. Ali-zade nşr., II/1, s. 347, 657-658).

Durut adı, Türkçe-Moğolca metinlerde dört/dörüt adının bozulmuş biçimi olarak gözükmektedir. Türk coğrafyasında dört adını taşıyan boy, etnonim ve toponimlerin varlığı bilinmektedir. Günümüzde de dört, dörtler adıyla pek çok Türk yerleşimleri, köyleri mevcuttur. Bunların, Durutlar’la bağlantısı kesin değildir. Durut adının Davud/Davut bir biçimi olarak görmenin ne derecede doğru olduğu bilinmemektedir. Bu mümkün ve gayri-mümkün gözükebilir. Davud adının Kıpçaklara İslam ve İbrani kaynaklardan özel isim gibi intikal etmesi gerekmektedir ki Kıpçaklar arasında şahıs adından meydana gelmiş boylar (Burçoğlu/Borçalı, Konguroğlu/Kongur, Ulaşoğlu/Ulaş) mevcuttur. Bu durumda, söz konusu Durutların daha sonraki dönemde ortaya çıkmış olması gerekmektedir. Ancak, bu pek ihtimale şayan değildir. Doğrusu, Durut adının dört’ten türemiş olmasıdır. Bu boyun dört adını alması da sorunludur. Bugün Azerbaycan’ın Neftçala ilçesine bağlı Dört/Dörtler adını taşıyan bir köyün sakinleri, bu adın köyü kuran dört kardeşin adıyla ilişkili olduğunu belirtirler. Benzer açıklama Durutlar/Dörtler boyu için de geçerli olabilir. Öte yandan, Eski Türk geleneğinde dört kutsal bir sayıdır. Her şeyden önce, dört, yön belirleğen bir sayıdır, ki Türkler dünyayı kara – kuzey, ak – batı, mavi (gök) – doğu ve kırmızı – güney olmak üzere dört cihete ayırıyor ve doğunu kutsal kabul ediyorlardı (Pritsak O, “Orientierung und Farbsymbolik”, Saeculum, V, 1954, s. 277). Ancak, bu ad Dörüt anlamında törüt/türemek’ten de gelebilir. Bu açıklama kabul edilirse, töre sözcüğünün menşei de burada yatmaktadır. Ancak, zamanında H. Hatemî bir yazısında, Türklerdeki töre kavramının Tevrat’tan türediğini belirmiştir. Bu açıklama pek mantıklı bulunmamaktadır. Çünkü, Tevrat’ın kanun/yasa anlamında Türklerdeki töre karşılığını kazanmasının tarihsel kanıtları sağlam değildir. Kısaca, Durutlar/Dörtler boy adının töremek filinden veya yasa koruyucu boy anlamında töre’den türemiş olabileceği ihtimali de göz ardı edilmeemlidir.

Bilindiği gibi, Kıpçakların kökeni, ortaya çıkışları ve kapsadıkları boylar tarihçilikte hâlâ çözülmemiş bir dizi soruna tabidir. Genel Kıpçak kimliği içinde tüm boyların, özellikle de Durutlar’ın konumunu belirlemek çok zor gözükmektedir. XI. Yüzyılın ortalarında Kıpçaklar Orta Asya bozkırlarından İdil-Yayık boyları ile Karadeniz kuzeyi ile Kafkasya’nın tamamına yayılmış kalabalık bir Türk boyunu oluşturmaktaydı (Kıpçakların yayıldıkları coğrafya için bkz. Kudryasov K. V, “Poloveskaya step”, Zapiski Vsesoyuznogo Geografiçeskogo Obşestva, II, 1948). Bu geniş coğrafya doğal olarak Kıpçak kimliği altında bu bölgelerde oturan diğer eski Türk boylarını da içine almaktaydı.

Kıpçak adı Batı kaynaklarında Comani/Kuman, Türk, Arap, Çin kaynaklarında Kıpçak (Arap ve Farsçada Xıfjaq/QıfjaqIQibjaq; Grabarcada Xbsax, Gürcücede Qıvc’aq-i, Moğolcada Kibçag/Kibca’ut, Çincede Ç’in-ç’a/Kimça(q), Türkçede Qıpçaq/Kıpçak) olarak geçmektedir. Türk destanlarında (Oğuz Kağan Destanı) Kıpçak adının “kapçak”, yani “ağaç kavuğu”ndan türediği belirtilmektedir. Buna göre, Oğuz Han’ın beylerinden birinin eşi, ağaç kavuğu arasına girmiş ve burada doğurmuştur. Buna göre, Oğuz Han, ona Kıpçak adını vermiştir. Dilbilimsel olarak kıpçak adının kapçak/qapçaq’dan türemiş olması kuvvetle ihtimal olunmaktadır.

Kıpçaklar en erken bütün Güney Sibirya sahasını içine alan Kimak boy birliği içinde gözükmektedir. Kıpçaklar, yedi büyük Kimak boyundan birini oluşturuyordu. Ancak Çin’de Kitan/Kitay/Kara Kitay kavimlerinin ortaya çıkması Moğolistan’daki Türk Kun ve Kay boylarının yurtlarını terk edip batıya göç etmesine neden olmuştur. Bunun üzerine Kun ve Kay boyları Kıpçakları yerlerinden oynatmışlardır. Kıpçaklarda Peçeneklerin yurdunu ellerine geçirip, bütün Karadeniz bozkırına hakim olmuşlardır. Kıpçaklar burada Rus knyazlıklarını hakimiyyetlerine altına almış, Kafkasya’ya inerek Gürcistan’ı ellerine geçirmiş ve Gürcistan’daki küçük Kartli-Abhazya krallığıyla oluşturdukları akrabalık sonucunda bu krallığın güçlenmesine ve Selçuklular karşısına dikilmesine neden olmuşlardır. Gürcistan’a gelen Kıpçaklar burada Hıristiyanlığı kabul edip zamanla Gürcüleşmişlerdir (Golden P. B, “Cumanica I: the Qıpçaqs in Georgia”, AEMAe, IV, 1984, s. 5-87; Kırzıoğlu F, Yukarı Çoruh ve Kür Boylarında Kıpçaklar, Ankara 1989).

Kaynaklar, Orta Asya’da Kazakistan bozkırlarından Karadeniz’in kuzeyi ile Kafkasya’ya değin yayılan Kıpçakların şu boylardan oluştuğunu belirtmekteler: Ay-oba, Badaç, Barat/Barak, Bayavut, Burçaoğlı/Borçalı, Bzangi/Bozog, Çağrak/Çağrat, Çitey, Çırtan/Çprtan, Durut/Dörüt/Dört, Ençoğlu/İlancıklı, İt-oba, Kıtan-opa, Knn/Kunan, Küçeba/Küç-oba, Küçet/Kucat, Kor/Qor, Kara Börklü, Kol-oba/Kul-oba, Qmngu/Kumanlu, Konguroğlı/Kongurlu, Merküti/Merkit, Mingüzoğlı, Orungqut, Ölperlig, Ören/Uran, Peçene/Peçenek, Şan-mie Ku-ma-li/Çomak Kubalı, Tarğıl, Terter/Teriter-oba, Toks-oba/Tokşı-oba, Tğ Ysqut/Tağ Başkurt, Ulaşoğlı, Urus-oba, Yimek, Yuğur/Uygur (Polnoe Sobranie Russkix Letopisey, I, s. 248, 249, 250, 278-279, 361, 396; II, s. 253, 255, 259, 285, 342, 435, 455, 632, 641, 644, 668, 672, 675; Raşideddin, Cami et-Tevarih, A. Ali-zade nşr, II/1, s. 129, 347, 657-658). Adı geçen bu boyların neredeyse tamamı diğer Türk kimliğinin bir parçası olarak daha önce karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan Borçalılar daha önce İskitlerle birlikte Gürcistana gelip yerleşmiş ve şimdi de bu adla varlıklarını korumaktalar. Peçenekler daha önce bağımsız bir boy oluşturmaktaydı. Kol veya Kul-oba da Peçeneklerden bir boydur. Tokşı-oba ise Karahanlı-Karlukları arasında bir boydur. Bunlar arasında Durut/Dörüt ve Teriter/Törüter adları aynı gözükmektedir. Bu boylardan Teriter ve Çomak Kubalı adı günümüzde de Azerbaycan’da Terter ve Kuba ilçe adlarında korunmaktadır.

Durutlar/Dörtler Kıpçakların Şarukan liderliğinde örgütlenen toplulukları arasında yer alıyorlardı. Rus kaynakları Kıpçakları Yabani ve Yabani olmayan Kıpçaklar olarak iki kısma ayırmaktalar (Pritsak O, “Nou-wild Polovtsians”, To Honour Roman Jakobson, The Hague-Paris, 1967, II, s. 1615-1623). Bu İdrisî’nin Ak Kumaniya ve Kara Kumanya olarak ayırdığı, Türk boy ve devlet teşkilatına göre ikili (sağ-sol) sistem uygun bir ayrılmadır. Durutlar/Dörtler, bunlardan Ak Kumanlar boyuna dahildiler. Bu boyların yönetimi Şariler boyundan Şarukan’ı elindeydi. Şarukan, Gürcü kralıyla akrabalık tesis etiğinde 40 bin kişilik guvvetle Kafkasya’ya inmiştir. Muhtemelen Durutlar da onunla hareket ederek Güney Kafkasya’ya inmiş ve Azerbaycan’da üstler kurmuşlardır. Teriter ve Kuba adlı yerleşimler bu Kıpçak göüyle bağlantılı olmalıdır.

Maalesef, Durutlar/Dörtler boyu hakkında elimizde bulunan tüm veriler bundan müteşekkildir. Ancak, Durutların bazı kısımlarının Orta Asya’da kaldığı bilinmektedir. Kazak Juzları arasında Dörüt adlı boy bulunmaktaydı. Bu, durutların Kazak-Kırgız birliği içinde kalan kısmı olsa gerek.

n_marmara
Durutlar/Dörtler köyü
01.02.08.