Çatışmalar II: Tarih ve Karşı-Tarih - Moğollar

Bazen Müslümanlarda hata yapabilir; abartabilir; niyetlerini fena biçimde bozabilir ve gerçeği yalanlarla boyayabilirler. İnsan psikolojisi söz konusu olduğunda dinler ve kimlikler arasındaki sınır kolayca aradan kalkmaktadır. İslam tarihi bu türden sahneleri bolca canlandırmaktadır. Tarihçinin hükmüne güvenmek saflığa eşdeğer olduğundan, fütursuzca sarf edilmiş bir ifadenin bazen yılara yayılan araştırılması yapılmaktadır. Bu yazı böyle bir arayışın yolcusudur. Zaman sahipsizler adına konuşma yetkisini çoğu zaman kısmıştır. Resmedilen tarih Batı dünyası ve ona az buçuk adapte olmuş Avrupa çevresindeki ülkelerin tarihidir. Biz, İslam Tarihinin kaynaklarının tamamını Batı metodolojisi üzerinden yeni baştan kritik edilmiş baskılarından öğrenmekteyiz. Bu yüzden bu kaynakların ne denli İslamî söylemleri taşıdıklarını da sorgulamanın sırası gelmiştir.

Bir “karşı-tarih” okuması olarak Moğolların seçilmesinin birden fazla gerekçesi bulunmaktadır. Moğollar, tarihi rüyalarımızın vahşet saçan barbar yüzleri olarak hafızalarımıza kazınmışlardır. Gerek Müslüman vakanüvisleri, gerekse Hıristiyan kronik yazarları Moğollar hakkında akla hayale gelmeyecek her türlü olumsuzlukları kendi tarihlerinin beyaz sayfalarına tıpkı yaramaz çocuğu uslandırmak için bir dev masalını resmedercesine karaladıklarından Çingiz (“Cengiz” değil “Çingiz”) ve ahfadı hakkında işkembe-yi kübradan olabildiğince büyük laflar salgılamışlardır. Ortaçağ Hıristiyan ve İslam tarihçiliğinde Moğollar hakkında kötü şeyler yazmak ve anlatmak o denli büyük ilgi görmekteydi ki tarihçiler bazen bu konuda yarışmaktaydılar. Örneğin başta Rubrik olmakla XIII-XIV. Yüzyıllarda kilisenin kroniklerini tutan tarih yazma hastalığına yakalanmış bazı müellifler ve gezginler XIX. Yüzyıla kadar Moğollardan “Yarı insan, yarı hayvan yaratıklar” olarak söz etmişlerdir. Sırf bu merakını gidermek için Marco Polo bulunduğu her Doğu şehrinde ve kasabasında bu türden canlıları nerede bulabileceğini sorup soruşturmuştur. Marco Polo Ortaçağlarda Doğu’nun yarısını gezmişse bu akıl almaz hayalin izini sürdüğündendir. İslam tarihçilerinin de onlardan geri kalan yanları olmamıştır. Dönemin Mısırlı bir tarihçisi Moğolları anlatırken şöyle der: “Onlardan (Moğollardan – N.M.) bir asker ağzını nehre dayadı, içmeye başlayınca nehir kurudu” (bu satırlar Şemsü’d-din Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmet b. Osman ed-Dimaşkî’nin (öl. Hicri 748/ miladi1348) ifadesidir). Bir diğer müellif ise şöyle der: “Gökteki yıldızların sayısı var, ama onların sayı hesabı yoktur” (bu açıklamayı en ünlü İslam tarihçisi İbnü’l-Esir sarfetmiştir). Çağdaş tarihçilerde insine ve cinsine bakmadan bütün bunları kendi kitaplarına doldurarak hem tarih yazmanın mutluluğunu, hem de Moğollar hakkında bu şekilde korkunç ifadeleri bir araya getirerek ilgi çekmenin gururunu yaşamışlardır. Oysa, bu tarihçilerin yaptığı Ortaçağ tarihçilerinin yaptıklarından daha fazla yüz kızartıcıdır. Bir kere Ortaçağ İslam veya Hıristiyan müellifi en azından kendince bir şeyin savunmasını yapmaktaydı. İkincisi, onların yaptıkları abartı hemen fark edilmekte ve kendiliğinden sırıtmaktaydı. Üçüncüsü ise bu abartılarının neden ve nasıl gerçekleştiğini belirlemek hiçte zor değildir. Peki ya bizim modern tarihçilerin kuruntusu ne? Beri baştan söyleyelim, çağdaş Batılı tarihçiler daha zekice davranıp tarihi çarptırma konusunda metot, yöntem ve kritiğin gücünü kullanırken; Doğulu tarihçiler daha komik bir yol izleyerek tarihi ideolojilerin, mezheplerin ve çeşitli insani takıntıların boş çenesi altına düşürerek dedi-kodu malzemesine dönüştürmüşlerdir. Örnek mi arıyorsunuz? Bakınız “Bilinmeyen Osmanlı”, “Türkler Nasıl Müslüman Oldu?” gibi ve benzeri kitaplar. Bu yüzden elinize aldığınız bir tarih kitabı kimi zaman din, kimi zaman ideoloji görünümü vermektedir. Tarih, bu beyaz yalanların bir araya gelip gerdek masallarında birbirlerinin göğsünü ısıttığındandır ki her sabah bir yalanın doğumuyla insan hafızasını sarsmaya devam etmektedir. Bütün bular kuşkusuz tarihçilerin suçudur; onların kitapların talip okura söyleyecek lafımız yok. Ama bazen okur da okuduğu bir tarih kitabının etkisinde bütün Osmanlı padişahlarını “evliya” yapacak kadar dalkavukluk sergilemiyor mu, işte gel de çileden çıkma?

İçinde yaşadığımız modern çağda bir Allah’ın kulu Moğol düşünür, tarihçi, yazar ve siyaset bilimcinin olmayışı Moğollar hakkında ileri geri atıp tutmamızı gerektirmez. Tabii, Stalin’in yaptıkları hakkında tek kelime etmeyip olanca gücü ile Hitler’e söven sol görüşlü bir tarihçide ahlak ne kadarsa; Kızılderililerin katliamını “yabani otların temizlenmesi” olarak görüp Timür’ü (Türkçemizde yanlışlıkla “Timur” diye okunmaktadır) “insanlığın gördüğü en cani hükümdar” olarak algılayan bir burjuva tarihçisinde de o kadardır.

Tarihçi olmak için karısını, çoluk çocuğunu unutarak ömrünü kitaplar arasında geçirmek şart değildir. Veya bizim üniversitemizin koridorlarını dolduran görüntüleriyle insanlığın ayak bağı oldukları imasını uyandıran araştırmacı takımı gibi bilgileri kâğıtlara fişleyip unvan için tez üretmek koşulu da aranmamaktadır. Tarihçilik için sabır, titizlik ve dikkat gerekmektedir.
Moğollar tarihiyle de ilgisi bakımından, çok basitmiş gibi görünen birbirini tamamlayan iki hususa dikkat çekelim:

1. Çingiz Hanın adı. Herkes bilir ki bu adı dünya tarihine kazıyan şahıs Çingiz olmuştur. Ama gel gör ki biz hâlâ Cengiz demekte ısrar ederiz. Acaba Moğollar Farsça bildiklerinden dolayı mı kendi hükümdarlarına “Cengiz” adını vermişler de haberimiz mi yok? Çingiz adı, Moğolca “güçlü, sağlam” demektir ve Farsça “savaşçı” anlamına gelen “Cenk”ten farklıdır.

2. İkinci husus ünlü Fransız tarihçi Réna Grousset tarafından uydurulmuş ve o günden beri bütün tarihçilerin kitabına kaynaklık eden şu arsız ifadedir. Bu ifadeye göre, “Timuçin (Çingiz Han) kardeşi Bekter’i bir bıldırcın yüzünden öldürmüştü” (Bakınız: Bozkır İmparatorluğu eserine). Gerçekten de tarih kaynaklarında ve bizzat 1241 yılında yazılmış “Moğolların Gizli Tarihi” adlı eserde bu olay böyle geçmektedir. Bunun üzerine bütün kitaplarda Çingiz Han için “işte bir bıldırcın için kardeşini öldürecek kadar zalim ve cani bir hükümdar” tanımlarını okumak mümkündür. Peki söz konusu belirttiğimiz tarihçinin dikkati nerede? Evet, kaynaklarda bu olay böyle geçer, ama tarihçi kaynak kadar onun yazarını da sorgulamalıdır. Şöyle bir dikkat edelim: söz konusu bıldırcın için kardeşini öldürme olayı Timuçin ve kardeşleri Bekter ve Khasar arasında geçmiştir. Yani olayı gören, yapan ve bilen kişi sayısı üç kardeştir. O halde, olayla ilgili bütün aktarmalar bu iki kardeşin (diğeri öldüğünden ebediyen susmaktadır) sözlerinden ibarettir. Peki, nasıl oldu da iki kardeş işledikleri cinayeti basit bir “bıldırcın olayına” dayandırmışlardı? Üstelik Timuçin annesi Ho’elun’un onca bedduasını aldığı halde? Oysa, olayı aktaran dönemin kaynağı “Moğolların Gizli Tarihi”nin diğer sayfalarında neyin nasıl ve hangi gerekçeler yüzünden gerçekleştiğini anlamak mümkündür. Bütün bir kaynağı okumayıp, birkaç sayfası karıştırarak Grousset’in gösterdiği bilinçli veya bilinçsiz “sazanlık” ve bu “sazanlığın” tarihçiliğe mal olan dillere destan aktarımı. Oysa, Timuçin kardeşini Tayciutlara (Çingiz’e düşman bir Moğol kabilesi) casusluktan dolayı öldürmüş, ama annesini ve üvey annesini oğullarının hain olduğundan dolayı utanç duymasınlar diye “bıldırcın” yalanını uydurarak gereken büyüklüğü sergilemiştir. Çok daha ilginci, “Moğolların Gizli Tarihi” yazarı da kendisi Tayciut olduğundan fazla ayrıntıya girmeden bu olayı böyle kapatmıştır. Ama gel gör ki modern tarihçilik Çingiz’i hâlâ “bıldırcın için kardeşine kıyan bir cani” olarak düşünmeye devam etmektedir.

Moğollar, ortaçağ ve çağdaş tarihçilikte İslam Rönesans’ını baltalayan, şehirleri ve kültürleri yakıp yıkan barbarlar olarak bilinmekte ve bizde onları bu şekilde tanımaktayız. Bu sadece bir ön yargıdır. Çünkü Hıristiyan ve Müslüman yazarlar bu savaşların gerekçelerine hiç dikkat etmeden bütün olup bitenleri Moğol canavarlığının bir özelliği olarak sunmuşlardır. Gerçek şu ki Moğolların yakıp yıktıkları şehirlerin sayısı Haçlıların Ortadoğu’da yakıp yıktığı şehirlerin sayısından daha azdır. Yine bunun gibi, Moğolların öldürdüğü insanların sayısı da Emevilerin öldürdüğü insanların sayısından da azdır. Peki, nasıl oldu da, Moğollar Müslüman Emevilerden ve Hıristiyan Haçlılardan daha zalim ve hatta canavar oluverdiler? Hatta bu bizim dönemin tarihçiliğinde değil de bizzat kendi dönemlerinin tarihçiliğine gerçekleşmiş bir yargıydı. Örneğin, kendisi bir Moğol tarihçisi olduğu halde Ata Melik Cüveynî şöyle bir olay anlatmaktadır: “Şubat 1221 sonunda Moğollar şehirler anası Merv’i ellerine geçirdiler. Ve şehir halkının yarısını kılıçtan geçirdiler, geri kalanlarını da esir olarak kendileriyle sürüp götürdüler. Aynı yılın sonlarında Merv ayaklandı ve Moğollar geri dönerek 100.000’den fazla insanı katlettiler. Ancak birkaç ay sonra Merv Moğollar ile savaşmak için 10.000 asker çıkardılar” (Tarih-i Cihan Guşa eseri). Hayret doğrusu. Müellif artık ne yapacağını şaşırmış olmalı. İlk saldırıda zaten şehirdekilerin yarısını öldürdü, yarsını da sürdü, peki nasıl olurda 100.000 insan daha Merv’de ortaya çıkıyor. Acaba bunlar toprak altında mı barınıyorlardı? Diyelim bu da doğru, peki hemen birkaç ay sonrasında Moğollar karşısına çıkan 10.000 kişilik Mervli nasıl peyda oldular? Rahmetli tarihçi Grumm-Grjimaylo pek esprili biçimde bu olayı şöyle karikatürize etmiştir: “Anlaşılan 100.000 kişi, sanki Moğollarca Hazar Ötesi’nde ve İran’da yeniden kılıçtan geçirilmek ve sadece yazarların eserlerine konu olmak için ortaya çıkmışlardır” (Bakınız: Grumm-Grjimaylo, Zapadnaya Mongolya, SP. 1929, s. 430).

Moğolların çok konuşulan İslam dünyasına saldırısının da bizzat dönemin Abbasi halifesi tarafından davet edildiklerini burada hatırlatalım. Halife, Harezmşahlara karşı Moğolları İslam ülkesine saldırmaları için davet etmiştir. Yine bunun gibi, Bağdat’ın Moğollarca yakılıp yıkılması, Sünni Halife ile Hasan Sabbah’ın devamcıları olan İsmaililer arasındaki gizli anlaşmaya dayanmaktaydı. Ayrıca, Moğolların sadece elçilerinin öldürüldüğü şehirleri yakmışlardı ki bunun da çok önemli bir gerekçesi bulunmaktadır. Çünkü Moğollar Mitraist inançlara sahiplerdi. Bu inanca göre, ihanet ve misafiri öldürmek en büyük ve affedilmez suçlardan kabul edilmekteydi. Dolayısıyla İslam ve Batı ülkelerine gönderdikleri elçilerinin öldürülmesi onların inancına göre işlenilmiş en ağır suçtu.

Moğollarca büsbütün yakılıp yıkılan Belh ve Kozelsk şehirleri Moğol elçilerinin öldürüldüğü şehirler olduğundandır. Yine bunun gibi Ortadoğu’da yakılıp yıkılan bazı İslam şehirleri de Moğolların can düşmanı Harezmli askerleri barındırdıkları için bu muameleye maruz kalmışlardır. İnsaf için şöyle bir dikkat edelim: Çağdaş Rus tarihçileri Moğolların ve özellikle de Batu Hanın Rusya’yı yok ettiğini söylerler. Oysa Batu Han’ın çevresindeki toplam Moğol askeri sayısı 2.000’i dahi geçmiyordu. Batu Hana katılanlar ise Doğu Avrupa’daki Türkler, Slavyanlar, Bulgarlar, Başkurtlar, Kıpçaklar ve diğerleri. Ayrıca Batu Hanın saldırdığı Kiev, Ryazan gibi Rus şehirleri ondan önce Rus krallıkları tarafından defalarca yağmalanmıştır bile.

Burada bir husun da altını çizmek gerekir: Moğol saldırıları sırasında İslam ve Hıristiyan dünyası cennette yaşamıyordu. Ünlü İslam tarihçisi Raşideddin, Çingiz Hanın saldırıları sırasında İslam dünyasını şöyle anlatmaktadır: “İtaat altına aldığım bozkır halklarında hırsızlık, yağmalama, fuhuş alelade şeyler haline gelmişti. Oğul babayı saymıyor; koca karısına güvenmiyor; kadın kocasının isteğini hiçe sayıyor; küçük büyüğe saygı göstermiyor; zenginler fakirlere yardım etmiyor; aşağıdakiler yukarıdakilere saygı duymuyor; her yerde başına buyrukluk ve sınırsızlık bir keyfilik hüküm sürüyordu. Ben bütün bunlara son vererek bir düzen ve yasa getirdim” (Raşideddin Tarihi). Tabii, müellif bu sözleri Çingiz’in ağzından sunmaktadır, dolayısıyla her meşhur lider gibi o da yaptıklarını doğal bulacaktır. Ama Moğol öncesi bu söylenenlerin daha fazlasını bizzat İslam müelliflerinin eserinde görmek mümkündür.

Moğollara karşı modern tarihicilikte nefret ve kinin temelinde bir gerekçe daha vardır: Türkler. Bilindiği gibi gerek Moğolların önünden, gerekse de Moğollarla birlikte kalabalık Türk kitlesi Orta ve Yakın Doğuya gelip yerleşmiş ve bunun sonucunda Anadolu ve İran tümden Türk yurdu haline gelmiş, Suriye ve Mısır XX. Yüzyılın başlarına kadar Türklerce idare edilmiştir. Bizzat Osmanlıları Moğolistan sınırından kopup ta Anadolu kadar yolculuğuna neden olan Moğollar olmuşlardır. Yine bunun gibi Karaman oğulları ve diğer Türk boyları da Moğol önünde ve onlarla birlikte Anadolu’ya kadar göçler etmişlerdir. Öte yandan Türk dilini ve Türk edebiyatını yazılı ve resmi hale getirenler de yine Moğollar olmuşlardır. Moğollara kadar İran, Azerbaycan, Anadolu’da yazılmış Türkçe eserlerin sayısı bir elin parmaklarını geçmezken, Moğollardan sonra Türkçe bu bölgelerde bir altın çağı yaşamaya başlamıştır.

Kısacası, bir tür deneme niteliği taşıyan bu küçük makalenin amacı rüzgârın etkisine kapılarak tarihçilerin ağzından duymuş bile olsak bazı bilgileri yargılamamızı ön görmektedir. Bu yazının ne denli tarih ve ne denli karşı-tarih olduğunu söyleyecek olan ise okurdur.